Fumigant, tarımsal alanlardaki mahsullere, tohumlara, bitki stoklarına, depolanan ürünlere zarar veren böcek, nematod ve diğer zararlıları yok etmek için kullanılan gaz halindeki pestisitlerdir.
Fumigantlar, hedeflenen alana, mahsule veya toprağa püskürtülerek uygulanır. Fumigantların bu uygulama işlemine de “fumigasyon”denilir.
Latince gaz ve duman anlamındaki “fumus” sözcüğü ile “agare” fiilinden türeyen “fumigatus” kelimesi Türkçeye “fümigasyon” olarak geçmiştir.
Tarımsal amaçlı ilk fümigasyon uygulamaları ise 1897 yılında karbon sülfür kullanılarak yapılmış. 1907 yılında klorpiktin, 1927 yılında etilen oksit, 1932 yılında methyl bromid gibi fümigantlar haşerelere karşı kullanılmış.
Topraklarda kullanılan fumigantlar “nematositler” olarak bilinir. Bu fümigantlar; dikloropropan, propilen oksit, metil bromid, dibromokloropropan, organofosfat böcek ilaçları ve kloropikrin gibi maddeler içerir. Bu maddeler, topraklarda oluşan mikroskobik solucanlar, böcekler, bakteriler, mantarlar gibi çok hücreli yüzlerce zararlıyı tanımlayan “nematodların” popülasyonunu, istilasını ve zararlarını engeller.
Birer toprak fumigantı olan nematisitlerin birçoğu, fitotoksik olduğundan tarlada bitki yokken uygulanmalıdır.
Fumigantların birçok çeşidi vardır. Yaygın olarak “aliminium” ve “methyl bormide” maddelerinin etkili olduğu fümigant çeşitleri kullanılır. Dichlorvos etkili preparatlar ise “yarı fümigant” olarak bilinen kimyasallardır. Bu fümigantlar, ürünlerin ve bulundukları alanların durumuna göre çeşitli şekillerde fümigasyon işlemlerinde kullanılır.
Kapalı alanlarda kullanılan fümigantlar; hidrojen siyanür, hidrojen fosfit, etilenoksit, metil bromür, naftalin, nikotin, akrilonitril, karbon disülfit, paradiklorobenzen, kükürt dioksit ve sülfüril florür gibi kimyasallar içerir.
Ülkemizde depolanmış ürün zararlıları ile mücadelede dünyada olduğu gibi metil bromit ve fosfin gazı kullanılmaktadır ancak Birleşmiş Milletler Montreal protokolüne göre metilbromit gelişmiş ülkelerde 2005 gelişmekte olan ülkelerde 2015 yılında kullanımdan kaldırılması planlanmıştır.
Ülkemizde ise metil bromit 2008 yılı itibari ile (karantina ve yükleme öncesi uygulamalar hariç) kullanımdan kaldırılmış bir fumigantır.
Dolayısıyla elde kalan yegane fumigant 1930’lu yıllardan beri kullanılan alüminyum veya magnezyum fosfit içerikli formülasyon olarak ruhsatlıdır fosfin gazının etki mekanizması tam olarak açıklanmamış olmakla birlikte mitokondri solunumunu etkilediği bildirilmektedir.
Fumigantlar, insan derisi ve sıcak kanlı hayvanlar için son derece tehlikeli olabileceğinden, ekinlere uygun ekipmana sahip deneyimli profesyoneller tarafından uygulanmalıdır. Kullanılan en yaygın fumigantlar hidrojen fosfat veya hidrojen siyanür (HCN), metil bromür ve etilen bileşikleridir. Ekimden önce uygulanan fumigantlar, bitki patojenlerine, kök hastalıklarına ve yabani otlara karşı etkilidir. Uygulama esnasında fumigantların istenmeyen bölgelere gitmesini önlemek için, uygun hava koşullarında uygulama yapılması tavsiye edilir.